φωνη: ενα μουσικο οργανο με "ειδικές ανάγκες" και ξεχωριστές ικανότητες

(άρθρο αναδημοσιευμένο από το www.classicalmusic.gr)

Τι παράξενο πράγμα που είναι η ανθρώπινη φωνή...! Είναι το μόνο μουσικό όργανο που όλοι μας διαθέτουμε και όλοι μας (λιγότερο ή περισσότερο) χρησιμοποιούμε για να εκφραζόμαστε, άλλοτε μιλώντας, άλλοτε τραγουδώντας - κι όμως... είναι το μοναδικό όργανο που, ίσως ποτέ στη ζωή μας, δε θα καταφέρουμε ούτε να δούμε, ούτε να αγγίξουμε!

Επιστροφή

Και πραγματικά, αν το καλοσκεφτείτε, είναι από εύκολο έως λιγότερο εύκολο να μάθει κανείς πιάνο ή βιολί ή φλάουτο, μόνος του ή με δάσκαλο, αφού το όργανο το έχει και το βλέπει μπροστά του, το αγγίζει και μέρα με τη μέρα το περιεργάζεται, το εξερευνεί, καμιά φορά το βελτιώνει ή αγοράζει ένα καλύτερο. Από κει και πέρα, το πόσο καλός μουσικός θα γίνει εξαρτάται από το μυαλό, τις δεξιότητες και τις προσλαμβάνουσες που έχει γενικότερα. Μιλάμε πάντως για μια συγκεκριμένη και σαφή δραστηριότητα. Επιπλέον, έχοντας κανείς στη διάθεσή του τρεις πλήρεις αισθήσεις (όραση, αφή και ακοή) είναι πολύ εύκολο να μοιραστεί τρόπους, τεχνικές και εμπειρίες με δασκάλους, συναδέλφους και μαθητές, αφού κάθε φορά μπορεί να επιλέξει την πιο βολική από τις αισθήσεις αυτές ως κοινό παρονομαστή της επικοινωνίας του με τους άλλους.

Τι συμβαίνει όμως με τη φωνή; Θα τολμούσα να πω [κι ας σοκαριστείτε μερικοί] πως η φωνή είναι όργανο με "ειδικές ανάγκες" - ή μήπως καλύτερα με "ξεχωριστές ικανότητες"; Κάπως έτσι δεν αναφέρονται συνήθως οι "πολιτικώς ορθοί" συμπολίτες μας στους ανάπηρους; Αλλά μη βιαστείτε να συμπεράνετε πως χαρακτηρίζω τη φωνή ως όργανο ανάπηρο! Γιατί έτσι θα ήταν σα να χαρακτήριζα έναν ανάπηρο ανίκανο!!! Παρ' όλα αυτά, και οι δύο αυτοί χαρακτηρισμοί δείχνουν εξίσου εύστοχοι για τη φωνή. Θα σας εξηγήσω τι εννοώ:

Ειδικές ανάγκες και ξεχωριστές ικανότητες

Πρώτα-πρώτα, το όργανο της φωνής μας δεν μπορούμε να το αγγίξουμε παρά μόνο εξωτερικά (στο λαιμό, ας πούμε) - αλλά αυτό δε μας προσφέρει πολλά, αφού ο βασικός φωνητικός "μηχανισμός" είναι ουσιαστικά εσωτερικός. Ύστερα, ούτε να το δούμε μπορούμε1, για τους ίδιους λόγους. Τα μόνα μέρη του οργάνου που μπορούμε να προσεγγίσουμε κάπως είναι η στοματική και η ρινική κοιλότητα. Και λέω "μέρη του οργάνου" γιατί στην πραγματικότητα το όργανο δεν είναι μόνο ο λάρυγγας ή οι φωνητικές χορδές, αλλά ουσιαστικά ολόκληρο το σώμα, με σημαντικότερα όργανα παραγωγής και διαμόρφωσης του ήχου [από κάτω προς τα πάνω] το διάφραγμα και τους μεσοπλεύριους μύες, τους πνεύμονες, το λάρυγγα με τους μύες του και τις χορδές2, το φάρυγγα και συνολικά όλη την αεροφόρα οδό μέχρι τη στοματική κοιλότητα, τη γλώσσα και τα δόντια, τη μύτη και τα οστά του κρανίου. Είναι φανερό πως ο μόνος τρόπος με τον οποίο μπορούμε να αντιληφθούμε πώς τραγουδά ένας τραγουδιστής είναι μέσω της ακοής, κάτι που απαιτεί πολύχρονη εμπειρία. Βέβαια, ο ίδιος ο τραγουδιστής έχει ένα επιπλέον όπλο στη διάθεσή του: τη δυνατότητα με την κατάλληλη παρατήρηση ή καθοδήγηση να απομονώσει τις μυϊκές λειτουργίες εκείνες που συνήθως εκτελεί ενστικτωδώς3 ή ταυτόχρονα με άλλες και με κριτήριο την ακοή του να τις προσαρμόσει στο αποτέλεσμα που επιθυμεί. Μιλάμε δηλαδή, ουσιαστικά, για ένα όργανο που είναι ταυτόχρονα ο κατασκευαστής / μεταποιητής του εαυτού του και μαζί ο μουσικός / ακροατής που το χρησιμοποιεί - μια οξύμωρη περίπτωση ικανή να παράγει τα πιο ετερόκλητα αποτελέσματα!

Όσο για τις "ξεχωριστές ικανότητες", μπορώ να επιχειρηματολογήσω με βεβαιότητα. Τι μπορεί να κάνει κανείς με ένα πιάνο ή ένα βιολί ή ένα φλάουτο; Στο πιάνο μπορεί να πατήσει τα πλήκτρα με διάφορες δυναμικές, να βάλει πεντάλ, άντε να σφηνώσει μικροαντικείμενα στις χορδές για να ανατρέψει τον δεδομένο ήχο4 - μέχρι εκεί. Στο βιολί μπορεί να παίξει με το συνήθη τρόπο, να τραβήξει τις χορδές με τα δάκτυλα (pizzicato), άντε να πειραματιστεί λίγο με το δοξάρι - και τέλος. Στο φλάουτο ίσως ακόμη λιγότερα πράγματα - έναν κάποιο ιδιαίτερο τρόπο φυσήματος ας πούμε. Η ανθρώπινη φωνή είναι όμως ανεξάντλητη. Και αφήστε το τραγούδι! Μόνο την ομιλία αναλογιστείτε, με τα εκατοντάδες φωνήματα όλων των γλωσσών της υφηλίου5, και έχετε ήδη το πιο περίπλοκο όργανο του κόσμου, που επιπλέον μπορεί να τραγουδά, να σφυρίζει, να μιμείται ήχους φύσης και μηχανών ή ακόμη και άλλων μουσικών οργάνων6 και ακόμη να χασμουριέται, να αναστενάζει, να βήχει (!) ή να... ρεύεται!!! Ένας θαυμαστός πλούτος ήχων έτοιμος να υπηρετήσει κάθε λογής τέχνη και τεχνοτροπία!

Η "φυσική φωνή" και η διδασκαλία

"Αυτός έχει φυσική φωνή από μόνος του! Φαντάσου να έκανε και λίγα μαθήματα...!" - "Αλίμονο σε μας που παιδευόμαστε τόσα χρόνια για να μάθουμε την τεχνική!" Πρόκειται για τυπική συζήτηση που επαναλαμβάνεται με μαθηματική ακρίβεια, χρόνια τώρα, μεταξύ τραγουδιστών. Δεν έχω καταλάβει ποτέ γιατί, αλλά παραδόξως μεταξύ τραγουδιστών η παραπάνω διαπίστωση ακούγεται ως απολύτως λογική! Λες και κάποιος γεννιέται τραγουδιστής της όπερας, με τα γονίδια να υπογράφουν την τεχνική του!

Η αλήθεια είναι πως υπάρχει μια μικρή λογική σ' αυτό. Όπως ένας άνθρωπος γεννιέται με δεδομένα κάποια αντικειμενικά (;) όμορφα χαρακτηριστικά - ωραία μάτια, ας πούμε - έτσι μπορεί να γεννηθεί και κάποιος με τέτοια ανατομικά στοιχεία ώστε η φωνή που παράγει να παρουσιάζει μεγαλύτερο ενδιαφέρον (να είναι ευρύτερης αποδοχής) από τη φωνή ενός άλλου ανθρώπου7. Από κει και πέρα και μέχρι να ασχοληθεί κανείς συνειδητά με το τραγούδι, η φωνή του διαμορφώνεται καθοριστικά από ένα σωρό εξωγενείς (και από παθολογικούς καμιά φορά) παράγοντες, σε άμεση συνάρτηση με τον τρόπο ζωής και το κοινωνικό του περιβάλλον. Φτάνει όμως αυτό ώστε να δικαιολογεί τόσο μεγάλες αποκλίσεις μεταξύ τραγουδιστών στο ξεκίνημα των μαθημάτων τους;

Κατά την ταπεινή μου γνώμη όχι. Κι αυτό γιατί η φωνή έχει άλλη μία σημαντική ιδιαιτερότητα: είναι το μοναδικό μουσικό όργανο που μπορεί κανείς να το έχει ήδη μελετήσει τεχνικά, πριν αποφασίσει να ασχοληθεί συνειδητά μ' αυτό και να το σπουδάσει. Και θα προσπαθήσω να σας εξηγήσω πώς περίπου συμβαίνει αυτό, αφού αποτελεί προσωπικό μου βίωμα και πιστεύω πως το έχω αποκρυπτογραφήσει κατά ένα μεγάλο μέρος.

Θυμάμαι τον εαυτό μου, ήδη από πολύ μικρή ηλικία, να προσπαθεί να τραγουδήσει τονικά σωστά. Ηχογραφούσα τον εαυτό μου να τραγουδάει μ' ένα μικρό κασετοφωνάκι που υπήρχε στο σπίτι και απογοητευόμουν από το φάλτσο μου! Προφανώς είχα ήδη αναπτύξει νωρίτερα [σε ηλικία που δεν θυμάμαι καν τον εαυτό μου] μια καλή αντίληψη του τονικού ύψους. Προσπαθούσα λοιπόν να βελτιωθώ, σα να έπαιζα ένα παιχνίδι με τον εαυτό μου - όπως κάθε παιδί που προσπαθεί και ξαναπροσπαθεί να ζωγραφίσει μια ίσια γραμμή. Το ίδιο συνέβαινε με το ρυθμό. Αργότερα, ειδικά μετά τη μεταφώνηση8, μ' ενοχλούσε εξαιρετικά η [φυσιολογική] ανομοιογένεια της φωνής μου από περιοχή σε περιοχή και προσπαθούσα να την εξαλείψω εμπειρικά - πολλά χρόνια μετά, έμαθα ότι αυτό ήταν ένα από τα συνήθη ζητούμενα στις τάξεις του τραγουδιού κι ότι εγώ κατά ένα μεγάλο μέρος το είχα ήδη λύσει. Αυτό δηλαδή που κάποιοι αναγνώριζαν σε μένα ως "φυσική φωνή", δεν ήταν τίποτε άλλο από μια κλασική περίπτωση αυτοδιδασκαλίας πολλών ετών!

Δε θέλω να περιαυτολογήσω περισσότερο. Ούτε θεωρώ τον εαυτό μου ξεχωριστό. Περιπτώσεις σαν τη δικιά μου αποτελούν την πλειοψηφία των τραγουδιστών (αλλά και των μουσικών γενικότερα) που σπουδάζουν ή τελείωσαν κάποιο ωδείο. Και μάλιστα με προβληματίζει εξαιρετικά η περίπτωση εκείνης της μειοψηφίας των τραγουδιστών που στο πρώτο τους μάθημα (συνήθως στην ενήλικη ζωή) αισθάνεσαι πως δεν έχουν ξανατραγουδήσει ποτέ στη ζωή τους! Τι μπορεί να φταίει; Να φταίει η ποιότητα του φωνητηρίου οργάνου τους; Απίθανο - μάλλον θα είχαν στραφεί σε άλλα ενδιαφέροντα. Προφανώς έχουν ωραία φωνή και συνήθως τους προτρέπουν και οι δικοί τους να ασχοληθούν. Το πιθανότερο που μπορεί να συμβαίνει είναι να έχουν παρουσιάσει κάποια δείγματα ικανότητας, ήδη από μικροί, αλλά για λόγους ευρύτερου κοινωνιολογικού και ψυχολογικού ενδιαφέροντος (lifestyle, ελληνιστί!) να παρέμειναν στάσιμοι, πιστεύοντας πως είναι ήδη φτασμένοι τραγουδιστές. Έχω γνωρίσει και κραυγαλέες περιπτώσεις ανθρώπων που έγιναν (;) τραγουδιστές μόνο και μόνο για να προβληθούν προσωπικά - δεν τους ενδιαφέρει αν είναι πραγματικά καλοί, ούτε καν η μουσική, αλλά μόνο το χειροκρότημα του κοινού. Ο πολύς κόσμος τους λέει "ψώνια", νομίζω...

Πόσο, λοιπόν, μπορεί να προσφέρει η διδασκαλία στον τραγουδιστή; Πολλά. Σαφώς πολλά. Εφόσον φυσικά ο τραγουδιστής ανήκει στην πρώτη περίπτωση της πλειοψηφίας. Είναι πολύ δύσκολο για έναν δάσκαλο να αναλάβει έναν μαθητή που ακόμα δεν έχει ανακαλύψει τη φωνή του. Όσο ακατόρθωτο είναι για έναν σκηνοθέτη να διδάξει κάποιον ηθοποιό πώς να απαγγείλει ποίηση, όταν ο τελευταίος δεν καταφέρνει ούτε να μιλήσει σωστά! Λίγο χοντρό το παράδειγμα, αλλά αντιπροσωπευτικό νομίζω. Υπάρχουν βέβαια κάποιοι "επαγγελματίες" καλοθελητές που, στο βωμό του κέρδους (δυστυχώς και από άγνοια καμιά φορά...), παράγουν τραγουδιστές καρικατούρες, με εντυπωσιακά δυνατές φάλτσες φωνές, πλήρως στερούμενες μουσικής αντίληψης! Και το χειρότερο είναι πως πολλοί δυστυχώς από τους τελευταίους είναι ήδη διπλωματούχοι και διαιωνίζουν το είδος...

Ένας καλός δάσκαλος θα πρέπει πρώτα-πρώτα να ξεχωρίσει τον υποσχόμενο μαθητή από τον ευκαιριακό, όσο το δυνατό νωρίτερα. Θα πρέπει να καταλάβει και στη συνέχεια να του δείξει σε ποιο σημείο βρίσκεται και ποιες είναι οι δυνατότητές του. Θα του διδάξει όλα εκείνα να πράγματα που απαιτούν πολύ χρόνο να τα βρει κάποιος μόνος του (the hard way, που λένε και οι αγγλοσάξονες) και θα τον κατευθύνει στις κατάλληλες τεχνικές λύσεις για το είδος που τον ενδιαφέρει να υπηρετήσει (λαϊκό, ποπ, ελαφρό, παραδοσιακό / βυζαντινό, "έντεχνο", μιούζικαλ, όπερα, ορατόριο, lied). Θα τον φέρει σε επαφή με το ρεπερτόριο του είδους, θα του διδάξει τη σωστή προφορά αλλά και εκφορά των ξένων γλωσσών που θα συναντήσει και θα προσπαθήσει να τον κάνει ερμηνευτικά αυτόφωτο.

Στην αναζήτηση του ιδανικού δασκάλου...

Πόσοι όμως καλοί δάσκαλοι τραγουδιού υπάρχουν; Πολλοί! - Στην Ελλάδα; Βεβαίως, και στην Ελλάδα! Θα διαφωνήσω με τη γνώμη ορισμένων που θέλουν τους καλούς δασκάλους μόνο στο εξωτερικό. Και στην Ελλάδα υπάρχουν αρκετοί καλοί δάσκαλοι (πολλοί απ' αυτούς μάλιστα ανήκουν σε μια νέα γενιά εξαιρετικών τραγουδιστών), όπως άλλωστε και στο εξωτερικό υπάρχουν πάμπολλοι κάκιστοι!!! Ας μου επιτραπεί να μην αναφέρω δημοσίως ονόματα για λόγους δεοντολογίας. Η αλήθεια βέβαια είναι πως στη χώρα μας, πέρα από μια μεγάλη ομάδα φωτισμένων δασκάλων, υπάρχει δυστυχώς και μια διαρκώς αυξανόμενη πλειοψηφία μέτριων έως και επικίνδυνων ανθρώπων για την φωνή. Κατά την ταπεινή μου γνώμη και εμπειρία, αυτό συμβαίνει για δύο λόγους: α) ο τρόπος που αποκτώνται τα διπλώματα διδασκαλίας στην Ελλάδα είναι προβληματικός και διαφέρει κατά πολύ από ωδείο σε ωδείο και β) κανένας τραγουδιστής δε διδάσκεται, ούτε θεωρητικά αλλά ούτε και πρακτικά, μεθόδους διδασκαλίας. Το τελευταίο βέβαια είναι κατεξοχήν (αν και όχι μόνο) ελληνικό φαινόμενο (θυμηθείτε μόνο πόσοι μαθηματικοί ή φυσικοί έχουν παρακολουθήσει παιδαγωγικά πριν διδάξουν στο γυμνάσιο...) που πραγματικά μας φέρνει πίσω στους καιρούς εκείνους που οι επιστήμες και οι τέχνες διδάσκονταν εμπειρικά από δάσκαλο σε μαθητή...
Δε σκοπεύω να τρομοκρατήσω κανέναν υποψήφιο τραγουδιστή - το αντίθετο μάλιστα! Και παρ' όλο που δεν είμαι "εξουσιοδοτημένος από το Κράτος" για να σας υποδείξω μεθόδους διδασκαλίας του τραγουδιού ή τρόπους προφύλαξης από "κακούς" δασκάλους (δεν έχω δίπλωμα, βλέπετε, και ίσως δεν είμαι καλός τραγουδιστής…), θέλω να πιστεύω πως η δεκαπεντάχρονη πείρα μου ως επαγγελματία κλασικού τραγουδιστή και ακροατή συναυλιών και εξετάσεων πολλών μαθητών και επαγγελματιών του χώρου μου επιτρέπει να επιχειρηματολογήσω σε κάποια πράγματα που, αν μη τι άλλο, έχω συναντήσει αλλά και διασταυρώσει από πληθώρα πηγών. Και πάλι όμως, σας προκαλώ ελεύθερα να με αμφισβητήσετε και να ψάξετε και μόνοι σας σχολαστικά ό,τι σας αφορά ειδικότερα. Τουλάχιστον, θα συμφωνήσετε μαζί μου σε ένα πράγμα: η φωνή είναι ένα όργανο που δεν αντικαθίσταται εάν καταστραφεί από κακή χρήση!

Τι είναι λοιπόν αυτό που κάνει το δάσκαλο καλό; Ορίστε, λοιπόν, ας μιλήσουμε θετικά! Πρώτα απ' όλα θα πρέπει να είναι ένας πολύ καλός μουσικός, εμπνευσμένος, παραγωγικός και δημιουργικός. Εάν δεν είναι, καλύτερα να αναζητήσετε το συντομότερο κάποιον άλλο. Προσοχή όμως: μη σας αποτρέψει το είδος της καριέρας που έχει ενδεχομένως επιλέξει. Μπορεί να μην του ταιριάζει πολύ η σκηνή και να προτιμά περισσότερο τη διδασκαλία ή την προετοιμασία των τραγουδιστών. Δε σημαίνει ότι είναι κατ' ανάγκη κακός μουσικός αν δεν εμφανίζεται συχνά! Βέβαια, εσείς που ενδιαφέρεστε για την όπερα ή το μουσικό θέατρο καλό θα ήταν να διαλέξετε κάποιον με επαρκή σκηνική εμπειρία, τουλάχιστον στις ανώτερες σπουδές σας.

Το να είναι ο ίδιος ένας τεχνικά άρτιος τραγουδιστής είναι επίσης γεγονός που αναμφισβήτητα βοηθάει πολύ. Δείχνει προφανώς ότι έχει κατανοήσει και αξιοποιήσει στον εαυτό του ένα μεγάλο μέρος της φωνητικής του κατάρτισης. Όμως αυτό δε μας εξασφαλίζει ότι μπορεί και να το μεταδώσει! Από την άλλη, μπορεί ένας τραγουδιστής με λιγότερο εντυπωσιακό όργανο να μην μπορεί να φανεί ιδιαίτερα χρήσιμος στη δική του φωνή, θα μπορούσε όμως, γνωρίζοντας τις κατάλληλες μεθόδους διδασκαλίας, να κάνει θαύματα στους μαθητές του! Για μένα, το σημαντικότερο προσόν ενός καλού δασκάλου ως προς την τεχνική είναι να έχει συνειδητοποιήσει ότι ο μαθητής του διαθέτει ένα πάρα πολύ διαφορετικό όργανο από τον ίδιο. Και δεν αναφέρομαι μόνο στο είδος της φωνής (σοπράνο, τενόρος κ.λπ.), αλλά στο σύνολο της ανατομίας των φωνητηρίων οργάνων και γενικότερα του σώματός του. Το συνηθέστερο λάθος που ακούγεται είναι όταν ο δάσκαλος προτρέπει το μαθητή να τον μιμηθεί - αποτέλεσμα: ο μαθητής προσαρμόζει αφύσικα μύες και κοιλότητες προκειμένου να πλησιάσει το ηχητικό μοντέλο του δασκάλου, καταπονώντας άσκοπα και επικίνδυνα τον οργανισμό του, που οδηγείται ακόμα και στα όρια του πόνου9! Αυτό που θα έπρεπε ουσιαστικά να επιτευχθεί είναι δάσκαλος και μαθητής μαζί να αναζητήσουν την ιδανικότερη ηχητικά και πιο ξεκούραστη σωματικά εκμετάλλευση της ανατομίας του συγκεκριμένου οργάνου. Με λίγα λόγια, θα πρέπει ο μαθητής να αισθάνεται τη φωνή του να βελτιώνεται και όχι να μεταμορφώνεται. Κάποιοι λένε ότι ο ήχος του τραγουδιού μας πρέπει να μοιάζει πολύ με τον ήχο της ομιλίας μας. Δεν είναι λάθος. Πολλές φορές όμως, ορισμένοι μαθητές τραγουδιού έχουν έναν ήδη σφιγμένο και καταπιεσμένο τρόπο ομιλίας και μια τέτοια περίπτωση χρήζει οπωσδήποτε ειδικής μεταχείρισης.

Το επόμενο επιθυμητό προσόν ενός καλού δασκάλου είναι να γνωρίζει αρκετά καλά την ανατομία, τη φυσιολογία και την παθολογία των φωνητηρίων οργάνων. Δεν πρέπει φυσικά να κάνει το γιατρό και σε καμία περίπτωση να τρομοκρατεί το μαθητή - οφείλει όμως να του δείξει σωστά πώς λειτουργεί το όργανό του. Πόσο μάλλον όταν ο μαθητής δεν μπορεί παρά μονάχα να το ακούσει, όπως έχουμε ήδη πει! Δυστυχώς, μια μεγάλη πλειονότητα των δασκάλων που διδάσκουν τη λεγόμενη "διαφραγματική" αναπνοή10 έχουν κατανοήσει εσφαλμένα την τεχνική, με αποτέλεσμα να οδηγούν το μαθητή σε μια τεχνητή υπερδραστηριότητα της φωνής του (vocal hyperfunction), αρχή πολλών παθολογικών προβλημάτων...

Ένα ακόμη σημαντικό προσόν ενός καλού δασκάλου τραγουδιού είναι να μην απομονώνει την τεχνική από την ερμηνεία. Δεν έχει νόημα να κάνει κανείς μισή ώρα ασκήσεις αποστειρωμένες από τη μουσική και μετά μισή ώρα καθαρής ερμηνείας ρεπερτορίου με όλα τα τεχνικά προβλήματα να θεωρούνται λυμένα. Ιδανικός τρόπος, κατά τη γνώμη μου, θα ήταν μία πλήρης ώρα [έξυπνα επιλεγμένου] ρεπερτορίου, που να διακόπτεται κάθε τόσο από ασκήσεις πάνω στις επιμέρους ερμηνευτικές δυσκολίες που παρουσιάζονται, αφομοιώνοντας έτσι την τεχνική μέσα από τη μουσική. Φυσικά θα πρέπει να προηγούνται ασκήσεις χαλάρωσης και ένα καλό ζέσταμα, τέτοιο που να προετοιμάζει τη φωνή αργά και προοδευτικά, χωρίς να τη φτάνει στα όριά της.

Γενικά προτιμήστε το δάσκαλο εκείνο που προσαρμόζει την τεχνική στη μουσική και όχι τη μουσική στην τεχνική. Προτιμήστε εκείνον που θα σας δείξει πώς θα διαβάζετε μόνοι σας και θα σας εμπιστευτεί τη μελέτη περισσότερων έργων από αυτά που προλαβαίνει ο ίδιος να δουλέψει μαζί σας σε κάθε μάθημα. Προτιμήστε εκείνον που θα σας δώσει την πρωτοβουλία να εξερευνήσετε τις δυνατότητές σας, που θα σας προσφέρει τη δυνατότητα συχνών μαθητικών συναυλιών. Μη διαλέξετε απαραίτητα ένα όνομα ή ένα ωδείο. Δοκιμάστε κάποιον για μικρό διάστημα αν μπορείτε, πριν γραφτείτε στην τάξη του. Παρακολουθείτε διαρκώς σεμινάρια και διαλέξεις, πολλές συναυλίες και παραστάσεις. Ακούστε πολλούς δίσκους - κυρίως νέους, ανερχόμενους τραγουδιστές με φρέσκιες ερμηνευτικές ιδέες και τεχνικές. Ακούτε συχνά και τον ίδιο τον εαυτό σας, ηχογραφώντας11 όσο το δυνατό συχνότερα τα μαθήματα, τις πρόβες και τις συναυλίες σας. Γνωρίζετε ήδη ότι η φωνή σας ακούγεται αρκετά διαφορετική έξω από το κρανίο σας...! Τέλος προσέχετε την υγεία και τη διατροφή σας - δεν μπορείτε να φανταστείτε πόσο καλύτερα θα ακούγεστε!!!

Το κλασικό τραγούδι - μια διαφορετική τεχνική;

Θα προσέξατε έως τώρα ότι δεν έχω μιλήσει ειδικά για το κλασικό τραγούδι, αλλά για το τραγούδι γενικά. Και ομολογώ πως το έκανα επίτηδες! Συχνά η μελέτη του τραγουδιού στα ωδεία χωρίζεται σε δύο τομείς: τον "κλασικό" (όπερα, ορατόριο, lied) και τον "μοντέρνο" (λαϊκό, ποπ, ελαφρό, "έντεχνο", μιούζικαλ). Το παραδοσιακό / βυζαντινό τραγούδι δεν αντιπροσωπεύεται από τεχνικής πλευράς στα ωδεία. Πολλοί από τους σπουδαστές της βυζαντινής μουσικής, συνήθως από καθαρά προσωπικό ενδιαφέρον και για σύντομο χρονικό διάστημα, παρακολουθούν κάποιον από τους παραπάνω βασικούς τομείς για να πάρουν μια ιδέα. Τα ωδεία και οι δάσκαλοι συνήθως αποφαίνονται ότι η διαφορά ανάμεσα στους δύο τομείς ανάγεται σε θέματα ποιότητας (σοβαρότητας της μουσικής) και τοποθέτησης της φωνής. Το κλασικό τραγούδι, δηλαδή, είναι πιο σοβαρό (!) από το μοντέρνο, ενώ η φωνή είναι πιο φυσική στο μοντέρνο και πιο μεγαλειώδης (!!!) στο κλασικό. Μη γελάτε, όλοι έχουμε ακούσει πολύ χειρότερους χαρακτηρισμούς εκτός ωδείων: "Τι σπουδάζεις;" - "Τραγούδι" - "Fame Story και τέτοια, δηλαδή;" - "Όχι, σοπράνο!" - "Α κατάλαβα, εσείς είστε που κάνετε ΑΑΑΟΥΟΥΟΥΑΑΑ...!!!". Τώρα, γελάστε! Μα αυτό ακριβώς το άκουσμα δεν έχει ο κατά τα άλλα ευγενής και πολυπράγμων οδηγός ταξί της πρωτεύουσας; Πώς αλλιώς να το περιγράψει ο άνθρωπος;

Για τον περισσότερο κόσμο το κλασικό τραγούδι (με μοναδική γνωστή εκδοχή την όπερα) είναι ταυτισμένο με μια αλληλουχία μεγάλου τονικού ύψους, έντασης και διάρκειας φωνηέντων, συνοδευόμενο από μια τεραστίων διαστάσεων ορχήστρα. Είναι δε χαρακτηριστικό ότι υπάρχουν μόνο σοπράνο και τενόροι, Κάλλας και Παβαρότηδες. Οι πιο "ψαγμένοι" ξέρουν και το Μάριο Φραγκούλη ή την Emma Shapplin (λόγω Νταλάρα, φυσικά!), καλλιτέχνες που ανήκουν περισσότερο στο χώρο του crossover12. Ο πολύς κόσμος όμως έχει έρθει σε επαφή με το είδος αυτό μέσα από την τηλεοπτική διαφήμιση! Συνήθως ερμηνείες του συρμού με κακή άρθρωση ή ιστορικές ερμηνείες με κακό ήχο (κατακαημένη Κάλλας...) είναι αρκετές για να δώσουν την εικόνα των παρατεταμένων φωνηέντων και των ουρλιαχτών. Και το κερασάκι στην τούρτα; Παρωδίες όπερας με μια επιτηδευμένα κραυγαλέα τεχνική συμπληρώνουν το παζλ (το "Ajax Ultra" του Bizet, το θυμάστε...;).

Κι όμως, το κλασικό και το μοντέρνο τραγούδι δεν απέχουν και πολύ. Από τεχνικής άποψης τουλάχιστον. Αυτό που κάνει τελικά τις δύο σχολές να διαφέρουν, εκτός από το ερμηνευτικό στυλ, είναι... το μικρόφωνο! Η κλασική μουσική στηρίχτηκε ιστορικά στον ακουστικό ήχο, ξεκινώντας από μικρούς χώρους και μικρά φωνητικά ή οργανικά σύνολα και εξελίχτηκε έως τις μέρες μας σε μεγάλες εκκλησίες, αίθουσες συναυλιών και θέατρα όπερας με πολυάριθμους συντελεστές - πάντα όμως με τους χώρους να ενισχύουν φυσικά τον ήχο της φωνής και των οργάνων. Αντίθετα, το μοντέρνο, λαϊκό, ποπ, ελαφρό τραγούδι, εξελίχθηκε πιο έντονα τον τελευταίο αιώνα με τη χρήση του μικροφώνου. Η μόνη (τεχνική) διαφορά είναι επομένως η ανάγκη για έναν δυνατότερο και ευκρινέστερο ήχο στον κλασικό χώρο, κάτι που με το μικρόφωνο δεν είναι γενικά απαραίτητο. Ουσιαστικά λοιπόν, οι κλασικοί τραγουδιστές δεν ψάχνουν μια άλλη διαφορετική φωνή από τους μοντέρνους, αλλά δυο-τρεις τρόπους να προβάλλουν περισσότερο τη μουσική και το κείμενο στο χώρο. Οι μοντέρνοι, από την άλλη, αναζητούν πιο λεπτούς και ιδιαίτερους τρόπους άρθρωσης του λόγου, λεπτομέρειες που αναδεικνύονται σαφέστερα με το μικρόφωνο. Τα υπόλοιπα στοιχεία της τεχνικής είναι κοινά και εξίσου χρήσιμα και για τους δύο χώρους.

Το προσωπικό φωνητικό μας ιδεώδες

Ποια είναι τελικά η φωνή που επιθυμούμε να αποκτήσουμε; Ποιο είναι το δικό μας φωνητικό ιδεώδες; Πώς θέλουμε να ακουγόμαστε, αλλά και κατά πόσο γίνεται να ακουγόμαστε με τον τρόπο που εμείς επιθυμούμε; Προσωπικά νομίζω πως, όσα χρόνια κι αν τραγουδάω, αυτό που προσπαθώ να πετύχω με τη φωνή μου δεν έχει αλλάξει - μόνο που τώρα μπορώ να το διατυπώσω πιο καθαρά: θέλω μια φωνή ομοιογενή, με μια σταθερή ηχητική ποιότητα ανεξάρτητη από τα είδη που τραγουδά, ευέλικτη ωστόσο και ανάλογη με το στυλ κάθε διάθεσης, κάθε μουσικής, κάθε εποχής. Εσείς;

1Η αλήθεια είναι πως υπάρχει ένας τρόπος να το δούμε: με ενδοσκόπηση. Όμως, απ' όσα λένε έμπειροι φωνίατροι στην Ελλάδα και το εξωτερικό, ελάχιστοι τραγουδιστές έχουν την υπομονή να τραγουδήσουν με το ενδοσκόπιο μέσα τους. Πόσο μάλλον να πειραματιστούν και να ξεδιπλώσουν τις ικανότητές τους…!

2Στα συγγράμματα της ανατομίας προτιμάται ο όρος "φωνητικές πτυχές" (vocal folds) αντί για "φωνητικές χορδές" και δικαίως, αφού ανταποκρίνεται περισσότερο στην πραγματικότητα.

3Τέτοιες λειτουργίες είναι η μετακίνηση του λάρυγγα (όπως όταν καταπίνουμε), η αλλαγή της θέσης και του σχήματος της γλώσσας και της στοματικής κοιλότητας (όπως όταν προφέρουμε διαφορετικούς φθόγγους), το ανεβοκατέβασμα της μαλακής υπερώας (όπως όταν χασμουριόμαστε) και άλλες πολλές που δύσκολα περιγράφονται γραπτώς.

4Στη λόγια δυτική μουσική του 20ού αιώνα η τεχνική αυτή έγινε γνωστή ως "προετοιμασμένο πιάνο".

5Καταγράφονται και ενημερώνονται διαρκώς από το International Phonetic Association (IPA).

6Πώς;;; Δεν έχετε ακούσει ακόμα τον Bobby McFerrin ή τους King's Singers...;;;

7Πριν λίγους μήνες άκουσα κάτι που πραγματικά με σόκαρε: ερευνητές στις Ηνωμένες Πολιτείες αναζητούν χειρουργικές μεθόδους προκειμένου να κατασκευάσουν "σούπερ-τραγουδιστές" με άψογες φωνές και εξωπραγματικές δυνατότητες! Τι άλλο θα δούμε σ' αυτό τον κόσμο...!

8Μεταφώνηση ονομάζεται το φαινόμενο της μετάβασης από την παιδική αγορίστικη φωνή στην ανδρική. Συνοδεύεται από ένα χαρακτηριστικό "σπάσιμο" της φωνητικής ομοιογένειας, γνωστότερο ως "κοκοράκι".

9Θα ήθελα πολύ να ήταν ανέκδοτο, αλλά δυστυχώς έχει αναφερθεί έλληνας δάσκαλος τραγουδιού να έχει πει σε μαθητή του πως αν δεν πονέσει δε θα μάθει..! Ουδέν σχόλιον.

10Η λεγόμενη "διαφραγματική" αναπνοή στην ουσία δεν είναι παρά ένας τρόπος ενδυνάμωσης της αναπνευστικής λειτουργίας, με την ενεργοποίηση ορισμένων μυών (κοιλιακών και μεσοπλεύριων) που δεν πολυχρησιμοποιούνται όταν αναπνέουμε ενστικτωδώς και όχι τόσο του διαφράγματος, όπως οι πιο πολλοί νομίζουν. Η τεχνική αυτή προσφέρει ένταση και διάρκεια στο τραγούδι. Πέρα από τους τραγουδιστές, θα τη συναντήσετε σε ηθοποιούς, χορευτές, σε ορισμένους αθλητές (πολεμικές τέχνες), καθώς και σε συνεδρίες γιόγκα, αυτοσυγκέντρωσης και ανώδυνου τοκετού.

11Με τα διαδεδομένα δημοσιογραφικά μαγνητοφωνάκια, που προορίζονται για ηχογράφηση ομιλίας, δε θα ακούσετε ευκρινώς τη χροιά και τη δυναμική περιοχή της φωνής σας. Προτιμήστε να επενδύσετε σε ένα φορητό εγγραφέα MiniDisc κι ένα μικρό συνοδευτικό μικρόφωνο (συνολικό κόστος: 200-250 ευρώ) για να έχετε ένα αξιόπιστο βοήθημα στη μελέτη σας.

12Crossover ονομάζεται ο χώρος της δισκογραφίας που παντρεύει ετερόκλητα είδη ή στυλ μουσικής (π.χ.: κλασικής και ποπ), έτσι ώστε να προσεγγίζει πολλαπλά μουσικά ακροατήρια, με προφανή και αντικειμενικό σκοπό των αύξηση των πωλήσεων. Η συνηθέστερη συνταγή περιλαμβάνει την ποιοτική υποβάθμιση ενός είδους μικρής αποδοχής (όπως η κλασική) και την ενσωμάτωση στοιχείων του σε ένα πιο δημοφιλές είδος (ποπ, για παράδειγμα). Υπάρχουν όμως και εξαιρετικά παραδείγματα ευφυούς παντρέματος ετερόκλητων ειδών από εξίσου σημαντικούς χώρους ή πολιτισμούς, με αμελητέες ποιοτικές εκπτώσεις και λαμπρά αποτελέσματα (Officium, The Dowland Project, Mozart In Egypt κ.ά.).